Trong gia tài dân ca của vùng Nghệ Tĩnh thì Hát Ví phường vải được xem là một loại hát Ví đặc biệt nhất, trở thành tinh hoa văn hóa mà nhân dân bao đời đã sáng tạo nên.
Lương Vân
Trung tâm BT&PHDS dân ca xứ Nghệ
Trong gia tài dân ca của vùng Nghệ Tĩnh thì Hát Ví phường vải được xem là một loại hát Ví đặc biệt nhất, trở thành tinh hoa văn hóa mà nhân dân bao đời đã sáng tạo nên. Từ chỗ là phương tiện để động viên tinh thần lao động, Hát phường vải đã trở thành không gian gặp gỡ trao đổi tình cảm, thổ lộ tâm tư với nhau và làm say mê không biết bao nhiêu nam thanh nữ tú, chính tiếng hát đã trở thành dây tơ hồng xe kết nhiều lứa đôi. Vì thế, không gian diễn xướng trong Hát Ví phường vải bên cạnh là một thành tố của môi trường thì nó còn là không gian văn hóa, không gian chiều sâu tâm lý bao gồm cả những ký ức của con người từ quá khứ đến hiện tại, góp phần tạo nên bản sắc và truyền thống văn hóa của mỗi vùng miền. Lúc này không gian có kích thước, có đặc tính nhất định, bao gồm cả những ham muốn, khát vọng, niềm tin và sự tôn thờ của con người. Một đoạn trong làn điệu Ví phường vải sau đây sẽ cho chúng ta hiểu rõ hơn về không gian nghệ thuật trong Hát Ví phường vải:
“Đá có rêu bởi vì nước đứng
Núi bạc đầu là tại sương sa
Thấy anh em muốn nói ra
Sợ mẹ bằng đất sợ cha bằng trời
Thấy anh em muốn trao lời
Sợ chòm mây bạc giữa trời mau tan”
Với những ca từ giàu hình ảnh, có tính biểu trưng cao, bài dân ca đã vẽ ra một không gian nghệ thuật độc đáo, đặc sắc thấm đẫm tâm trạng của nhân vật trữ tình. Ở đây xuất hiện hai tầng lớp không gian khác nhau, đó là không gian địa lý hiện hữu xung quanh con người và không gian tâm lý của nhân vật trữ tình.
Không gian địa lý chính là môi trường diễn xướng, là nơi xảy ra cuộc hát. Bất cứ loại hình nghệ thuật diễn xướng truyền thống nào cũng cần có không gian. Lúc này không gian tự nhiên và môi trường diễn xướng như hòa vào làm một. Dưới ánh trăng khuya thanh vắng và thơ mộng, với khung cửi thoi đưa, bên nam ngồi hát còn bên nữ vừa hát vừa kéo sợi. Trong chính không gian đó, cô gái đã cất lên câu hát nhằm thổ lộ tâm tư thầm kín của mình đối với chàng trai. Đặc biệt hơn, đây chính là những câu hát xuất hiện khi hai bên đã hiểu nhau sâu sắc, có quan hệ gắn bó thân thiết với nhau. Và điểm độc đáo nhất trong Hát Ví phường vải là khoảng cách không gian cũng tượng trưng cho khoảng cách trong mối quan hệ của con người. Bởi Ví phường vải có truyền thống, có nề nếp và thủ tục chặt chẽ, quy cách rõ ràng về cả không gian và thời gian. Không phải ngay lúc vừa đến đã vào nhà hát và bày tỏ tình cảm ngay mà một cuộc hát nhất thiết phải trải qua ba chặng: chặng thứ nhất là hát dạo, con trai mới đến hát phải đứng ngoài đường, ngoài ngõ, ngoài bờ rào. Vượt qua chặng này mới được mời vào sân để hát chặng thứ hai là hát đố, hát đối: trai gái thử thách trí thông minh của nhau, tìm hiểu vốn kiến thức của nhau và qua đó sẽ quyết định xem các chàng trai có được mời vào nhà và hát chặng tiếp theo hay không. Khi bước sang chặng thứ ba là hát mời, hát xe kết thì chính là lúc các chàng trai vượt qua thử thách, cuộc hát cũng trở nên thân thiết, gắn bó hơn. Mối quan hệ của con người cũng từ đó mà tiến triển theo: từ xa lạ đến quen biết, quan trọng, thân tình. Đây chính là chặng hát mà cả không gian và thời gian có tác động mạnh tới tâm trạng, cảm xúc của người hát nhất. Sự quyến luyến, niềm thương nhớ, tâm trạng lo sợ…tất cả nỗi niềm tâm sự trong bài hát trên của cô gái chính là được hát ở chặng này. Bởi vậy, không gian trong hát Ví phường vải không chỉ là môi trường diễn xướng đơn thuần mà đây là không gian ứng xử, không gian ứng tác, không gian gắn kết mối quan hệ giữa người với người. Người ta trổ tài văn chương thơ phú trong không gian ấy, quyến luyến yêu thương nhớ nhung trong không gian ấy, thổ lộ tâm tình trong không gian ấy. Là không gian văn hóa nhưng đây cũng là không gian tự nhiên, không gian thực, là khung cảnh, là địa điểm, là môi trường diễn xướng, là nơi xảy ra cuộc hát. Tuy nhiên không gian này lại không được nhắc đến trong lời bài hát, chính vì thế người ta gọi không gian này chính là không gian ngoài lời. Bên cạnh không gian ngoài lời thì sẽ có không gian được miêu tả cụ thể, trực tiếp bằng lời ca tiếng hát, được gọi là không gian trong lời. Không gian trong lời có thể là không gian tự nhiên bắt nguồn sâu xa từ cuộc sống thực tại, gắn bó trực tiếp với môi trường sinh thái, hiện hữu xung quanh cuộc sống con người và được cô gái tái hiện lại trong lời bài hát của mình:
Đá có rêu bởi vì nước đứng
Núi bạc đầu là tại sương sa
Câu hát với lời lẽ đậm chất dân gian, nhưng vẫn mang tính bác học trong đó. Bác học ở logic diễn đạt ý tình và bác học ở nội dung sâu sắc chắt lọc từ hiểu biết thực tiễn trong cuộc sống. Bởi nó đã phản ánh một quy luật rất tự nhiên, quy luật của tạo hóa: đá có rêu vì nước đứng, núi bạc đầu bởi tại sương sa. Nhưng điều đáng nói ở đây là chính từ không gian đó mà cô gái mượn cảnh để tả tình, để bộc lộ tâm trạng của bản thân: cô lo sợ tuổi xuân trôi qua nhanh chóng, ngay cả những vật cứng như đá tưởng chừng không có gì làm mòn được nhưng cũng bị đóng rêu bởi dòng nước, núi cao hiên ngang như thế cũng bị bạc đầu bởi sương sa thì nhan sắc của người con gái cũng nhanh chóng bị thời gian vùi dập. Nỗi lo sợ này chính là sự tồn tại song song giữa các sự vật bên ngoài với dòng liên tưởng, hồi cố, so sánh bên trong thế giới nội tâm nhân vật. Sau khi nói bóng gió về tâm trạng của mình qua hình ảnh của thiên nhiên thì sau đó cô gái đã trực tiếp miêu tả nỗi lo sợ của mình:
“Thấy anh em muốn nói ra
Sợ mẹ bằng đất sợ cha bằng trời”
Cô gái có tình cảm với chàng trai nhưng lại sợ cha mẹ ngăn cấm. Lời bài hát sử dụng một cách có hiệu quả thủ pháp so sánh, ẩn dụ xây dựng theo quan hệ liên tưởng nhằm thể hiện tình ý của nhân vật. Đất và trời là hai hình ảnh rộng lớn, vô biên, vô tận của vũ trụ thường được dân gian liên tưởng đến công lao to lớn của cha mẹ. Ở đây lại được đem ra so sánh với nỗi sợ của cô gái, chứng tỏ đây là nỗi sợ thường xuyên và không bao giờ dứt. Sợ cha mẹ nhưng đằng sau đó chính là nỗi sợ đối với xã hội, sự hà khắc của chế độ phong kiến, sợ bia miệng thế gian…vì con người không chỉ sống trong thiên nhiên mà còn sống trong các mối quan hệ khác, mang trong mình nhiều vốn văn hóa khác nhau.
“Thấy anh em muốn trao lời
Sợ chòm mây bạc giữa trời mau tan”
Chòm mây bạc giữa trời là biểu tượng đẹp đẽ của tình yêu, thế nhưng cô gái lại sợ tình yêu đẹp đẽ thơ mộng đó cũng mau tan như đám mây trước gió, sợ tình yêu đẹp nhưng chẳng được bền lâu, sợ rằng anh sẽ thay đổi tình cảm và bội bạc với mình. Dù vẫn nhớ thương người yêu nhưng vẫn lo lắng cho số phận của mình. Không gian nghệ thuật lúc này lại trở thành không gian tâm trạng của nhân vật tạo nên sự trùng khớp giữa tâm cảnh và ngoại cảnh. Đá, rêu, nước, núi, sương, mây… cũng chỉ là những sự vật vô tri vô giác như nó vốn tồn tại không một chút cảm xúc nếu không được thẩm thấu qua tâm hồn con người, không mang suy nghĩ chủ quan của nhân vật trữ tình. Cô gái đã mượn hình ảnh của thiên nhiên để nói lên nỗi lòng của mình, đó là chân trời liên tưởng rộng lớn mà nếu không có nó, nhân vật trữ tình rất khó diễn đạt bằng ngôn ngữ đời thường.
Như vậy, qua làn điệu hát Ví phường vải vừa phân tích, ta thấy trong dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh tồn tại hai lớp không gian khác nhau. Không gian tự nhiên có thể được miêu tả trực tiếp bằng lời hoặc không miêu tả trực tiếp bằng lời. Nhưng dù nằm trong ngôn ngữ hay ngoài ngôn ngữ thì không gian thực đó vẫn mặc nhiên tồn tại với các đặc tính của nó. Còn không gian tâm lý lại là không gian được phản chiếu thông qua sự tri nhận của con người. Lúc này không gian có kích thước, có đặc tính nhất định. Hay nói cách khác, không gian khi đi vào dân ca được soi rọi bằng tư tưởng, tình cảm, được nhào nhặn và tái tạo qua lăng kính chủ quan, trở thành một hiện tượng nghệ thuật độc đáo thấm đẫm cá tính sáng tạo của nhân vật trữ tình. Và hai lớp không gian đó có mối quan hệ tác động qua lại với nhau, không gian tự nhiên tạo ra không gian tâm lý và không gian tâm lý tác động trở lại không gian tự nhiên. Chính điều này đã làm nên điểm độc đáo đắc sắc trong Hát Ví phường vải, đưa nó trở thành thể Ví đặc biệt nhất trong tất cả các loại hát Ví.
